«Арбаӷь ҟаԥшь»

Ааигәа аԥхьаҩцәа ироуит Д. И. Гәлиеи Т. Шь. Аџьбеи рхьӡқәа зху Аҳәынҭқарратә премиақәа занашьоу, алитература-сахьаркыратә журнал «Алашара» аредактор хада, апоет Анатоли Лагәлаа ахәыҷқәа ирызку иажәабжьқәа реизга «Арбаӷь ҟаԥшь».
Ашәҟәы аҭыжьра алыршахеит агәыҳалалратә Фонд «Амшра» иҟанаҵаз адгылара иабзоураны. Аизга еиднакылоит ажәабжьқәа жәба: «Ардәына», «Иацтәи амш абжьы», «Алиқә», «Арбаӷь ҟаԥшь», «Ҵис аҿы аӡәӡәоит», «Агәы абжьы», «Асас», «Забацәа рыгәнаҳа иаҵоу», «Ахьшь». Ашәҟәы иацуп Аԥсны жәлар ры­шәҟәыҩҩы Алықьса Гогәуа иаԥхьажәа «Абаҩхатәра иаша ашьаҭа».
Ашәҟәы аҿы еизгоу ажәабжьқәа даҽазныкгьы идырҵабыргуеит абаҩхатәра злоу апоет, апрозаик Анатоли Лагәлаа ирҿиара амҽхак, уи аганқәа. Шьахәла ицааиуеит ахәыҷқәа рдунеи иазааигәоу аҩымҭақәагьы раԥҵара. Аҭыжьымҭа иагәылоу ракәзар, аԥсуа ԥсҭазаара аҟнытә иаагоуп, аԥхьаҩцәа хәыҷқәа аднаԥхьалартә иҩуп, амилаҭ-цәа рхоуп. Аԥстәқәеи аԥсаатәқәеи рыла ицәыриго ахҭысқәа алитература абзиабаҩцәа игәныркылартә еиҿыбаауп.
Аҭыжьымҭа сахьа хкыла еиқә­иршәеит асахьаҭыхҩы Гарри Дочиа. Атираж 500 цыра ыҟоуп.

«Аҳамҭа»

Абас ахьӡуп апоет Заира Ҭҳаиҵыкә лхәыҷтәы жәеинраалақәа реизга ҿыц.
Апоезиеи апу­блицистикеи ре­иԥш, апоет акыр ҵуеит ахәыҷқәа рықәра иаҵанакуа ажәеинраалақәа аԥылҵоижьҭеи. Урҭ ажурнал «Амцабз» аҟны илкьыԥхьуеит.
Ааизга иагәылоу ажәеинраалақәа рҟны ицәырылго Аԥсадгьыли, ахатәы бызшәеи, ани рахь абзиабареи, аԥсабареи, насгьы аԥстәқәеи, аԥсаатәқәеи, ауаҩытәыҩса ицәаҩа ҟазшьа бзиақәа ирымаданы иаарԥшуп.
Убас еиԥш иҟоу ажәеинраалақәа иреиуоуп: «Аԥсшәа», Сан исалҳәон», «Амра», «Ақәаԥсата», «Ааԥын», «Асы шкәакәа», «Ашәҭқәа сырҭеит ҳамҭас», «Аиаҵәара ҳбаҳча иахыҵәеит», «Цгәык сымоуп ихәымбыблӡа», «Ҵис Хырсыр», «Сласба», «Аҳәыс», «Ахьаԥарч», «Акәҷышь», «Адырганҵыхәа» уҳәа егьырҭгьы.
Ашәҟәы аԥшшәы змоу аса­хьақәа рыла иҩычеит В. Ҵәыџьба.

Ааигәа агалереиа «Ауада» аҟны имҩаԥган «Акакаҷ» захьӡу, итрадициатәу, ижәытәӡатәиу аԥсуа-адыга хьиратә лыхымҭақәа рӡыргара иазкыз аусумҭақәа рцәыргақәҵа.
Ари амилаҭтә напҟазара акыршықәсқәа раԥхьа аҿиареи ахархәареи аман ҳтәылаҿы, аха, рыцҳарас иҟалаз, еиуеиԥшым амзызқәа ирыхҟьаны ҳара ҳҿы еиқәымхеит, амала мшын нырцә амҳаџьырра иагаз ҳџьынџьуаа рҿы еиқәхеит. Анапҟазара аԥсуа-адыга жәларқәа ишаҳтәыз дырзомызт ахархәара азҭоз. Ҳџьынџьуаа Есен Кәыџбеи Бехиџье Баӷбеи рыбзоурала ҩаԥхьа аԥсҭазаара аиуит, ихацыркхеит аханатә аҿиара ахьаиухьаз аҭоурыхтә ԥсадгьыл аҿы. 2018 шықәса азы урҭ Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет аҟны иаадыртит итрадициатәиу, ижәытәӡатәиу аԥсуа-адыга хьиратә лыхымҭақәа рыҟаҵара, рԥашьа дырҵара иазкыз акурсқәа. Ҭырқәтәылантәи иааны, ари анапҟазараҿы зхы ԥызшәарц агәахәара змаз абиԥара ҿа ирызнаргон, иддырҵон Есен Кәыџбеи Асиа Иаӷани. Урҭ напылатәи аџьа ахархәара змоу ахьиратә лыхымҭақәа рыҟаҵара иалагеит, раԥхьа– араӡын рахәыцқәа рцынхәрас абҩа ахархәарала.
«Иҵаӷоу араӡын рахәыцқәа рхархәарала ахьиратә лыхымҭақәа раԥҵара зынӡа имариамзаргьы, дааракгьы иуадаҩым уи анапҟазараҿы ауаҩы ихы аԥышәаразы, аарԥшразы агәаҳәара анимоу»,– лҳәеит «Акакаҷ» аиҿкааҩцәа руаӡәк, адизаинер Стелла Саӡ-ԥҳа ҳаиҿцәажәараан.
Уи лажәақәа рыла, лҩызцәа, ицәыргақәҵаз аекспозициақәа равторцәа: аҟазараҭҵааҩ Елена Лабахәуеи, асахьаҭыхҩы Мактина Гогиеи лареи шықәсык аҩнуҵҟала араӡны рахәыцқәа рыла аԥашьа ҵаны, напылатәи аџьа ахархәарала раӡныла ихырҷоу, иԥоу 60 усумҭа, – ахьиратә лыхымҭақәа цәырыргеит.
Ацәыргақәҵаҿы иҟаз ахьиратә аалыҵқәа рколлекциа аҟны уаҩ илаԥш адхалон еиуеиԥшым акомпозициақәа рыла иаԥҵаз, итрадициатәуи ҳаамҭазтәи аԥашьа хкқәа рхархәарала еиҿыбааны инапылаҟаҵароу ахәдахаҵақәа, анапхаҵақәа, агараҿы икнарҳауа, алаԥшцәгьа аҟәыгара иазку акнаҳақәа уҳәа итрадициатәиу ижәытәӡатәиу аԥсуа-адыга лыхымҭақәа. Аколлекциа дырбеион ахархәара змаз аԥсабаратә хаҳәқәагьы.
10-хкык рыла, еиуеиԥшым аԥашьақәа рхрархәарала аус зыдулоу, зхаҭабзиара ҳараку араӡны рахәыцқәа рхрархәарала иаԥҵоу аколлекциа аҟны ихәҳахо ахәдахаҵа ма анапхаҵа, аԥсуа традициатә орнаментқәа рыла иҟаҵоу асахьаҭыхҩ Баҭал Џьопуа иусумҭа иалху акасқәа ирылаҳәаны аҳамҭа рхиахоит.
«Акакаҷ» ахьӡ ахаҭагьы ишәа-иза иазнеит. Уи аидеиа авторцәа ахацыркҩцәа Елена Лабахәуа-ԥҳаи, Стелла Саӡ-ԥҳаи Мактина Гогиа-ԥҳаи еиқәышаҳаҭны иалырхит аҵаки аҭоурыхи змоу, ажәытә аԥсуа ажәа, хаҭала еиҳа ари анапҟазара ианаалоит, иазааигәоуп ҳәа азгәаҭаны.
Ацәыргақәҵа аартраҿы, аӡәи-аӡәи хеибарҭәаауа рықәгыларақәа рҿы иазгәарҭеит, хықәкы хадас ирымоу – ҳмилаҭтә ҟазара, ҳнапҟазара, иж́әытәӡатәиу, итрадициатәиу аԥсуа-адыга хьиратә лыхымҭақәа рыҟаҵара ҳаԥсадгьыл аҿы, ҳауаажәлар рыҩнуҵҟа аҿиара аҭара, ҳкультуратә ҭынха аиқәырхара шакәу.
Ацәыргақәҵа аартын декабр 4 рзынӡа. Уахь имҩахыҵыр рылшон ари анапҟазара ҳаҭыр ақәызҵо, иазҿлымҳау зегьы

Алиса Гәажә-ԥҳа.

Аԥсны анапхгара ҷыдала ахшыҩзышьҭра арҭоит аҵарадырра асистема аҿиареи абызшәа аиқәырхареи. Ари аҳәынҭқарратә программа аҳәаақәа ирҭагӡаны, ареспублика иахьаҵанакуа аҵараиурҭақәа рыргылареи реиҭашьақәыргылареи ирыдҳәалоу аусурақәа маҷымкәа имҩаԥысуеит.
Урҭ аобиектқәа ируаку акы акәны иҟалеит 1992 шықәсазы зусура нкылаз Гагра араион Цандрыԥшь аҳабла аҿы игылоу ашкол ахыбра. Аҳаблаҿы инхо ауааԥсыра акыр шықәса ҵуеит аԥсуа школ хымԥадатәиуп ҳәа азҵаара шьҭырхуеижьҭеи.
Цандрыԥшьтәи аҩбатәи абжьаратә школ аҿы аԥсуа сектор аартуижьҭеи 30 шықәса шҵуагьы, аҵаҩцәа рзы аҭыԥ азхом, уи аҵаратә процесс акырӡа иаруадаҩеит.
«Убри аҟнытә Гагра администрациа Ахада Иури Хагәышь иҟаиҵаз ацхыраара иабзоураны араионтә биуџьет аҟынтәи 350 миллион аԥара азоужьхеит ари ашкол ахыбра аиҭашьақәыргылара. Гәык-ԥсык ала агәра аагоит аусура шаанкыламхо, иаарласны ари ашкол ҳаамҭазтәи астандартқәа зегьы ирықәшәартә аусура ишалаго,» - ҳәа инаҵшьны иазгәалҭеит Гагра араион аҵара аҟәша аиҳабы Мадина Ажьиба.
Аргыларатә усурақәа рнапхгаҩы Рамаз Нарманиа иажәақәа рыла урҭ хыркәшахоит цәыббрамза 2025 шықәсазы.
«Уажәазы ашьыхратә усурақәа зегьы хыркәшоуп. Ахыби аԥенџьырқәеи ԥсахуп. Аиҭа­шьақәыргыларатә усурақәа зегьы аихшанҵа ина­қәыршәаны инаҳагӡап ҳәа агәыӷра ҳамоуп», - иҳәеит Р. Нарманиа.
­Цандрыԥшьтәи ашкол аиҭа­шьа­қәыргылара – ари ашкол ахыбра аиҭашьақәыргылара мацара акәӡам иаанаго, уи аҵаратә инфраструктура аҿиареи, аԥсуа бызшәеи, акультуреи реиқәырхаразы акыр зҵазкуа шьаҿоуп. Еиҭашьақәыргылоу аҭӡамцқәа рыҩнуҵаҟа аҵарашықәс ҿыц алагара арҵаҩцәеи аҵаҩцәеи рзы атрадициақәа реиҭарҿиареи, амилаҭтә хаҿра арӷәӷәареи ирсимволны иҟалоит.

Аманда Анталаа

Ауаҩы дахьызнеиуа  аҭыԥқәа рҿы изызҳауа, апихта ҳәа изышьҭоу аԥсаӡхкы ахшьаара ҳабнақәа рҭагылазаашьа ашәарҭара иҭанаргылоит. Аҵла дуқәа рыхҵәараан иаҵиаауагьы аԥхасҭа аиуеит. Иааидкыланы ари аҭагылазаашьа апихтеи еиҳа хыԥхьӡарала имаҷу аԥсаӡцқьеи  реизҳара  ашәарҭара ду иҭанаргылоит. Аԥсны аԥсабаратә мазара аиқәырхара зуалԥшьоу аҳәынҭқарра мацара акәӡам, дарбанзаалакгьы араҟа инхо ихдырра дааннакылозар, аԥсабара иаԥырхаго инамырҟаҵозар ахәҭоуп. Аха, ибзианы иҳаилкаарҭоуп, иаҳҳәои иҟаҳҵои еснагь еиԥш араҟагьы  ишеиқәымшәо. 

Ашықәсҿыцазтәи аныҳәамшқәа рыламҭалазы есышықәса еиԥш Абнанхамҩазы Аҳәынҭқарратә усбарҭа  ауаажәларра рахь ааԥхьара ҟанаҵеит. Ашықәс Ҿыц аныҳәамшқәа рзы аԥсаӡ ахҵәара шыҟамлогьы, аҩназы мацара ҳәа акәымкәа, аҭира хықәкыс ирыманы ихызҵәо маҷыҩӡам. Закәанла азин рымамкәан аԥсақәа хызшьаауа раанкыларазы  аекологцәеи, абнатә нхамҩа аусбарҭа аусзуҩцәеи,  амчратә усбарҭақәа рхаҭарнакцәеи аҷаԥшьаратә гәыԥқәа аԥҵаны амҩақәа рҿы агәаҭарақәа мҩаԥыргоит. Аҳәынҭқарратә абнатә нхамҩа аиҳабы ихаҭыԥуаҩы Камо Мелкумов ишиҳәаз ала, ареидқәа ирылагӡаны иаадырԥшуа аилагарақәа маҷӡам. Аҭагылазаашьа еиҳагьы иуадаҩхоит аныҳәа анааигәахалак, аџьармыкьақәеи амҩадуқәеи рҿы аԥсаӡқәа рыҭира ианалагалак. Акырынтә иааныркылахьеит Урыстәылантәи иааргазшәа ҳәаны аҭыԥан ихьшьааз аԥсаӡқәа зҭиуа.  Убри аҟынтәи зегьы ирхадароуп аԥсаӡ аҭиразы иаҭаху ашәҟәқәа рымазаара. Урҭ рыбжьара иҟазароуп аҭитә ахьынтәиаагоу  аҭыԥ ахьарбоу ашәҟәы, уи мҳәырла ишьақәырӷәӷәазар ауп. Иақәнагоу ақьаадқәа еиқәыршәаны измам ахараԥса иқәырҵоит. Ахараԥса шьақәгылоит ихҵәаз аԥсаӡҵлақәа рхыԥхьаӡареи, роуреи, рыҭбаареи ҳасаб рзуны. 

 Камо Мелкумов иазгәеиҭоит асеиԥш гәымбылџьбарала зхыԥхьаӡара рацәам аҵлақәа рызнеира иахҟьаны уаанӡа аасҭа еиҳа ишмаҷхаз, шықәсқәак раԥхьа аҭагылазаашьа акырӡа еицәан. Уажәгьы зынӡа ахҵәара иаҟәыҵит ҳәа акәӡам, аха иахьхырҵәо аҭыԥқәагьы маҷхеит, ирымоу ахылаԥшрагьы еиҳа ирӷәӷәоуп, уи анаҩсгьы аҳәаанырцәтәи ааӡарҭақәа рҟынтәи иаазго рхыԥхьаӡара еиҳахеит. Урҭ аҭыԥан ихызшьаауа аконкуренциа ду рырҭоит.

Араҟа иҳәатәуп еиҳаракгьы аԥсаӡқәа рыхҵәара ахьауа ҳәа иалкаау аҭыԥқәа ишреиуоу Гагратәи ахырхарҭа, Мамзышьха ашьха, Цандрыԥшь, иара убасгьы Гәылрыԥшь  араион  Кәыдырҭа иахьаҵанакуаз уаанӡа ирацәаны ихырҵәон. 2019 ш. рзы Кәыдрытәи аҩхаа милаҭтә ҳәырԥсарраны ианыҟарҵа уахь аҭалара еиҳа иуадаҩхеит, иргылан агәаҭара - аушьҭратә ҭыԥ, уахь ҷыдалатәи азин умамкәан узҭалаӡом. Ари аҩыза азнеишьа азҵаара аӡбара ӷәӷәала иацхрааит. 

Ҳтәылаҿы раԥхьаӡа акәны, аԥсаӡқәа рыхҵәара иацу ашәарҭара аӡбахә шьҭырхит 2015ш. рзы аекологцәа. Уаанӡа, аминистрцәа реилазаара ақәҵара инақәыршәаны абнанхамҩазы Аҳәынҭқарратә усбарҭа ашколқәеи, ахәыҷбаҳчақәеи егьырҭ аҳәынҭқарратә усбарҭақәеи Ашықәс ҿыц азы аԥсаӡқәа рыла еиқәнаршәон. Иуҳәозар быжьшәы ԥсаҵла инарзынаԥшуа аныҳәазы ихырҵәон шықәсык аҩнуҵҟа.  Аха,  абнақәа реиқәырхара атема анышьҭыҵ, абнақәа рыԥсаӡтә маҟа ҳәа  изышьҭоу, ирҿыкәаршоу аԥсаӡтә цәаҳәа аиҭашьақәыргыларазы рыԥҟара зынӡаск иаанкылан.  Камо Мелкумов иажәқәа рыла, уи аҭагылазаашьа иахьынӡацхрааз, мамзаргьы  иалшама аԥсаӡтә маҟа аиҭашьақәыргылара атәы аҳәара заацәоуп. Избан акәзар, аԥҟара ааныркылеижьҭеи иҵуа жәашықәса заҵәык роуп, ари аамҭа даара имаҷуп аԥсаӡ азҳара азҵаараҿы. Иԥсабаратәу аҭагылазаашьақәа рҿы  изызҳауа аԥсаҵлақәа метраки бжаки аура роурц азы  ирхыҵроуп  хынҩажәа, хынҩажәи жәаба шықәса.  Шамахамзар абнадуқәа рҟны аԥсаӡқәа реиҳа еиҳау аҵлақәа рышәшьыра иҵагылоуп. Амра анырзымха, адацқәа ирыхәҭоу азырҳага маҭәашьарқәа анышә ианырзалмыцәцәаа, рызҳара хьысҳахоит. Убри аҟынтәи аԥсатә бнақәа реиҭашьақәыргылара азҵаара  ԥшьынҩажәа шықәса рҟынӡа зҵазкуа ҽҳәароуп.

Ҳтәылаҿы изныкымкәа иқәгылахьеит аԥсаӡ ааӡарҭақәа раартра азҵаара. Аамҭак азы рҽазҵәылхны иашьҭан, уи аҭыԥгьы азыԥшаан. Кәыдырҭа аганахь иҟоу ақыҭақәа Ажареи Чҳалҭеи рҿы аҭыԥ рзалхын. Камо Мелкумов иажәақәа рыла, усҟан аҭыԥ азалхра машәыршәа иҟамлеит. Арҭ ақыҭақәа шьҭоуп хәышә, фышә метра амшын инахыкны иҟоу аҳаракыраҿы.  Аҳауатә ҭагылазаашьа аԥсаӡқәа зышьцылахьоу еиуоуп. Ури аҟынтә аҭыԥ рнаалоит. Аха, араҟа иҟалаз, уи аҩыза ааӡарҭа аартра имаҷымкәан аԥара ақәхарџьтәуп.

Уи иахҭынҵоу аргьежьра жәаҩа шықәса рҟынӡа аҭахуп. Уи аҟара аамҭа иԥшуа абизнесуаа макьана ицәырымҵӡац.  Абраҟа иҳәатәуп, ааӡарҭақәа рҿы аԥсаҵлақәа рзы зегь раасҭа  иманшәалоу аҭагылазаашьақәа шаԥҵоу. Убри аҟынтә дара абнаҿы аасҭа акырынтә иласны ирызҳауеит. Жәохә шықәса зхыҵуа ааӡарҭаҿы изызҳауа аԥсаӡ ҩ-метрак рҟынӡа инаӡоит.

Аԥсаҵлақәа рыхҵәара анаанкылаз ашьҭахь, дук хара имгакәан Аԥсныҟа Урыстәылантәи иҭаргало иалагеит ааӡарҭақәа рҟынтәи иааргоз аԥсаӡԥшӡақәа. Уажәшьҭа здацқәа зҳаз абизнес аԥыҩлара уадаҩхоит. Убри аан иҳәатәуп, иаарго аԥсаӡҵлақәа рынҵыра  зынӡа ишмаҷу, аҩны аҩнуҵҟатәи аԥхарра рыԥсаӡқәыцқәа канаԥсоит. Мышқәак рыла амахәқәа ирҿаз аиаҵәара нкаԥсаны, ицәҳәӡа иааԥшуеит. Абнанхамҩа аусбарҭа аиҳабы ихаҭыԥуаҩы Камо Мелкумов иҳәоит  анҵыра аганахьала аԥсаӡцқьа аасҭа апихта ҳәа изышьҭоу ахкы  акырӡа еиӷьны аԥхарра  шачҳауа. 

Ҳаамҭазы, адунеи аҿы иласны ицәырҵуа  атехнологиақәа алшара ҟарҵеит иԥсабаратәым, аха абнаҿы ихҵәаз иузеиҩымдыраауа еиԥшу аԥсаӡқәа раахәаразы. Аиашазы рыхә зынӡагьы имариаӡам, аха ахархәара рымоуп жәа-шықәса рҟынӡа.  Урҭ рыхә жәантә иушар ихҵәоу аԥсаӡ ахә аасҭа акырӡа еиҵаны иартәоит. Иахьыԥшӡоу анаҩсгьы азауад  иҭнажьуа аԥсаӡ аԥсабара иаԥырхагам, ҳара ҳабнақәа рҭагылазаашьаҿы уи даара аҵак ду амоуп.  Ишыжәдыруа еиԥш, аԥсатә бнақәа апланета аԥсы злеивнаго арыԥҳақәа ҳәа рзырҳәоит. Ҳазхыҽхәо ҳаԥсабареи аҳауа зҩыдеи зыбзороу  абнақәа ирхылаԥштәуп. Араҟа ажәеи ауси еимадазароуп, аҳәара мацара акәымкәа усла анышьақәырӷәӷәахалак иҟалоит алҵшәагьы.

Елана Лашәриа

Еицырдыруа аҵарауаҩ, ауаажәларратәи аполитикатәи усзуҩы Симон Пиотр-иԥа Басариа диижьҭеи 140 шықәса ҵит.

Ҭаркьыл Маҳҭы аԥсуа маҭәа дагәылҷҷаауа, илабашьа кны иҭаауаз асасцәа аԥсуаҵас дырԥылон. 1963 ш. лаҵарамзазы Гәдоуҭа араион Дәырԥшь ақыҭан Ҭаркьыл Маҳҭы асасцәа дуқәа иҭааит.